A CASA GRANDE DE A
PICOÑA
Do ano 1663
data a descrición mais antiga que temos desta casa. Está documentada no
expediente para a admisión de
LuisTroncoso de Lira na Orde de Calatrava,
onde dous peritos visitaron todas as propiedades do
Señor da Picoña, e dín o seguinte:
Ano de 1663
En veinte dias
del dicho mes y año volvimos a la villa
de la Picoña que dista dos leguas de Santa Vaya de Mondaríz preguntamos por
las casas que oy posee y habita don Luis Troncoso y Lira que pretende, y nos fueron mostrados unas casas sumptuosas
de piedra de silleria con una torre grande, un pretil a un lado llano y otro a
el otro lado con tres piramides encima y unas velas por remates, y al lado
derecho de la fachada de las casas a una
pared con ocho piramides con velas encima que rematan en punta y pegada a la
dicha pared, ay una fuente con dos
figuras de piedra a los lados, y encima de cada una un escudo de armas, y
en el que esta al lado derecho esta un tronco desmochado que coje de algo abajo
el escudo y a el lado derecho en primer lugar esta medio braço con una espada
en la mano, y abajo una ença que son las armas de los liras, y en medio del
braço y ença estan unos agedreçes que son las armas de los Sotomayores, y a el
lado izquierdo las correspondientes, y debajo dellos esta un pino con dos
corderos en el pie del: Y encima de la figura del lado izquierdo esta otro
escudo de armas donde se allan en primer lugar los agedreces, en segundo un
castillo, en terçero un falcon, y en quarto una yedra encima de la qual esta el
castillo: y preguntamos en dicha casa quien vivia en ella, y nos respondieron
unos criados que Don Luis Troncoso y Lira dueño della y de la jurisdición desta
villa, y asi lo pusimos por auto y firmamos.
Fdo Joseph de
Figueroa y Cardona y Lorenço Carrillo y Gornica
OM Caballeros Calatrava. Exp 2638. Archivo
Histórico Nacional
As terras do
lugar da Casa Grande da Picoña estaba dedicadas a carballeira na parte alta e a
horta na parte baixa segundo consta na declaración que fixo Silvestre
de Soto Carvallido, labrador e canteiro, veciño do lugar de Bacaría en
San Salvador de Budiño, quen foi interrogado para investigación sobre o coidado
do lugar da casa.
Conoze mui
bien las casas, y fortaleza que se dize y nombra da Picoña, que se alla en
terminos de esta provinzia y obispado de Tui, con su terrado de Bosque, y mas
de que se compone alderredor de ella, y esto con la ocasion de haver servido de
criado en ellas por espazio de unos tres años, siendo de edad de unos treze
poco mas o menos, en tiempo que heran poseedores de ellas Don Luis Troncoso
y Lira y Doña Antonia de Losada su muger, y tanvien por lo referido y la
mas noticia.
Dijo que
despues que dejo el servicio de dicha casa de la Picoña, no bolvio a ella por
no haverseles ofrezido y que la guerta de ella se allava frente las bentanas
a la parte de avajo, en territorio que llamaban Almoeyra, junta al
camino que pasava por enzima de la cavecera de Pumariño no save si al
presente se conserba dicha guerta o no, en la misma situazion, y si las ay en
otras diferente y distinta, y que al tiempo de dicho servicio los robles del
bosque, unos heran nuebos, y otros de mas tiempo por lo que representavan, y
entre ellos algunos viejos, que no sirvian sino que fuese para el fuego, y
que es verdad que en este paraje los robles viejos y antiguos que no sirven
para madera se suelen cortar y talar y deshazer para la lumbre.
Dijo que en lo
que mira al camino no lo ha visto mudar, ni si pasa uno al bosque, de
dicha casa, por la misma razon que deja dicho de no haver ydo a ella despues
que dejo el servizio, mas de haver tenido nota, lo havia mudado Don Bernardino
Troncoso, el señor de este nombre y dadole su curso y carrera por medio del
campo de Pumariño y asi lo ha visto el testigo, en una ocasion que paso por
alli aunque no fue adentro de dicha casa: Y quanto a los robles del bosque no
puede asegurar por no haver echo reparo si los que no sirvian para madera y
solo para la lumbre, hera la mayor parte o la menor.
Dijo hes
zierto que los bosques y fragas de robles, no cria su territorio leña de tojo
alguna, a menos que estos se corten por el pie, que aziendose la produzen.
Arquivo do Reino de Galicia. Real Audiencia
de Galicia. Caixa 11717-92
Anos mais
tarde a casa foi ampliada incluíndo a galería central e a torre do leste.
 |
| Imaxe de principios do século XX |
No
ano 1753 estando a casa en propiedade de Pedro Troncoso de Lira, tataraneto de
Luís Troncoso, segundo podemos extraer da descrición do catastro de Ensenada o
pazo xa ten a configuración actual formado por unha torre de
tres alturas,
que está referida á torre do
oeste;
outra torre de
dúas alturas referida á torre do
leste, e a construcción central que as une. Además consta que ten
engadidas 6 casas terreñas:
Una casa torre de tres altos al sitio de la Picoña, haze de frente veinte y dos baras y de fondo
catorce, linda por la derecha e yzquierda el dueño, vale su alquiler al año
setenta y siete reales vellón. Refírese á torre do oeste inicial
Otra al mesmo sitio de un alto, haze de frente once baras y de fondo ocho, linda por la derecha e
yzquierda el dueño, se regula su alquiler al año veinte y dos reales vellón.
Otra de dos
altos a dicho sitio haze de frente diez y seis baras y de fondo ocho, linda
por la derecha e yzquierda el dueño, se regula su alquiler en setenta y siete
reales vellon.
O arquitecto Miguel Durán-Loriga
y Salgado tamén visitou o pazo e deixou a súa opinión, esta vez no ano 1949:
Fábrica muro
formados por sillares, alguno de ellos de gran tamaño. En las torres quedan
rematadas por almenas de piedras. De igual material son las cornisas, tubos de
desagüe y balaustradas.
Tejados: en
las terrazas la cubierta la forman piedras horizontales mientras que el cuerpo
de casa, los tejados son de teja.
Cornisa: Es
obra en cantería de amplia modulación en cantería, Adosada a ella se encuentra
tubos de desagüe también de piedra.
La casa tiene
forma planta de L. En los extremos de la misma se encuentran dos torres de
diferente estructura.
En la
existente sobre la solana-corredor, y en la de la parte de la izquierda con
relación a la cantería se encuentra en su totalidad almenada. La
solana-corredor se encuentra sujeta por cinco arcadas de medio punto, y parte
el sosten de su cubierta se encuentran arcadas de analogas pero en número de
siete.
Las columnas
de sosten de la cubierta, osea donde descansan los arcos de medio punto, son de
sillería de base cuadrada y en su parte exterior tienen especie de pequeñas
pilas en forma de concha.
La balaustrada
se encuentra sujeta por las columnas y es obra de cantería.
En la casa se
encuentra una escalera sin puerta de acceso al final de ella, y en su lugar hay
una figura de piedra, que semeja un oso.
La balaustrada
de esta escalera es de hierro.
Durán y Loriga 18.1.495/61/495/61/1. Museo
de Pontevedra. Deputación de Pontevedra
UNHA CASA DE CINE
En maio do ano 1943 a Casa Grande foi protagonista da
película “La casa de la lluvia” de Antonio Román baseada na novela
homónima de Wenceslao Fernández Flores. O pazo prestouse como imaxe exterior da
casa protagonista do filme.
Dinamismo de Tony Román. Hoy en el Pazo de
Picoña termina el rodaje de su película.
El “pazo”
de Picoña, servirá hoy para filmar con la protagonista de la “Casa de la
Troya” las últimas escenas de “La casa de la Lluvia” una película de
Galicia en la que Tony Román pretende lograr una producción de clima nórdico y
en la que sin nombrar a Galicia se note su presencia y su ambiente.
El estima, que
no tiene más galleguidad, la película que acumula más signos externos. No le
parece que sea más racial llevar diálogos aturuxos y gaitas.
Orense, mayo
de 1943
El Pueblo Gallego. 30 de maio de 1943
Extracto do filme:
Foi un castelo Feudal
a casa dos meus abós
i-era de forca e coitelo d´aquel dominio o
señor.
Ten unha argola na
porta qu'era un dreito acolledor,
si a xusticia a un preseguía o libraba da
prisión.
Tiña moitos
privilexios e sempre un posto de honor sentado o lado do Rey.
Pro tiñan a obrigación
d'un hirman servir a Patria e outro hirman servir a Dios.
Uns cinguironse co-a
Mitra i-o casco cinguía o maor.
De cando era pequeniño
lembrábase meu abó
de armaduras e casacas
que no fayado atopou
bordadas en ouro e
sedas i-encaixes de gran valor,
e algunhas de
terzopelo que sua nai trasformou
en vestidiños pequenos
que gabacho el ostentou.
¡Casacas de
Cabaleiros!
¡vistidos de meu abó!
tristes restos de
grandezas que nostalxas hoxe son.
Sinto o mirar meus
cuarteles tristuras no corazón...
¡Miñas armas de
Troncoso, de Lira e Sotomayor!
¿Qué foi de vosa
grandeza?
de voso poder ¿que
foi?
que ningúen houbo en
Galicia que fora maor que vos ...
"Secundum in
fortitudine" o lema que nos quedou
que quere decir:
"Segundo en poder"
ou sea: "Despois
do Rey o Señor eu son".
Sobre o Oso da Picoña,
n-había mais qu'o León.
¿Por qué ironías da
sorte mostrades tanto blasón
e unha coroa de
Principe que cinguiron meus abos?
Meus nobres
antepasados que tanto tiñades vos,
¿que dexáchedes pra min? ¿que foi o que me
quedou?
Apellidos de meu pai
qué de santos e caudillos
está a miña sucesión.
So herdo da vosa
sangre o patreótico fervor
que ninguén pudo arrincar pra miña mais
africión...
¡non podo collel-as
armas! ¡ay s'eu nascera varón!
Eu defendería España
co mesmo heróico valor
pois herdo do seu
esprito coraxe ao corazón.
¡Vanas grorias d'este
mundo que cativas elas son!
Grandezas da miña
casa, hoxe xa todo ¿que son?
Unhas cinzas
esquecidas que,
dormen nun panteón.
Mechitas de VIGO.
El compostelano. 21.01.1939
Mechitas de Vigo era o pseudónimo de Mercedes Viso Troncoso,
falecida en 1990, foi dos últimos propietarios do pazo de Moreira, descendente
dos Troncoso de A Picoña.
O acceso
principal á casa faise a través dun portal en arco amurallado a ambos lados,
adornado na parte superior con dous capiteis laterais, e no centro un gran
escudo en forma semicircular tamén coroado con outros dous capiteis a cada lado
e outro na parte superior.
A súa
construción foi contemporánea á segunda fase de ampliación da casa, na segunda
metade do século XVII, feita na época do 2º Luís Troncoso, xa que no escudo do
portal móstranse as armas da súa muller “Quiroga Losada”.
Visto o
escudo desde a visión do observador, no pavillón esquerdo temos un carballo no
que se acha suxeito á árbore un can lebreiro que representa as armas dos
Quiroga:
 |
| Detalle do escudo. Armas dos Quiroga |
No pavillón dereito dous
lagartos pasantes baixo unha laxa que representa as armas dos
Losada:
 |
| Detalle do escudo. Armas dos Losada |
Como timbre do escudo coróase
cun helmo mirando á fronte, o que significa que estamos ante unha casa fidalga,
o casco con visera de reixas significa que o titular da devandita casa ten
rango de
Cabaleiro. A ambos os dous lados está flanqueada a composición
por dous leóns rampantes e acompañan a todo o conxunto varios adornos florais.
Nos laterais
do portal consérvanse os aneis de ferro que ademais de para servir de atadura
ás cabalerías, dise que eran os aneis do perdón. Onde os fuxidos doutras
xurisdicións debían asirse para solicitar o amparo do señor da Picoña, e se era
aceptado, a partir dese momento pasaba a ser vasalo do señor da Picoña.
Unha vez
traspasado o portal hai que percorrer unha distancia de 150 metros aproximadamente
ata chegar á casa. Avanzados dous terzos do camiño xa nos atopamos con antigas
construcións de servizo da casa, onde nun murete aparece gravado na pedra unha
primeira inscrición que dí:
DAMAS
SI
DE NATURA MENGUADO
OS
OFRESCO MI VIBIR
QUANTO
OS DEBE MAS SERVIR
EL
QUE NATURA A OBLIGADO
Tamén hai un
canastro que curiosamente emprega oito capiteis investidos colocados como pés,
e unha capela na que se veneraba a Santo Antón.
A
continuación nos topamos cun muro almeado que vai morrer contra á parede do
pazo, formando un patio ou eira que a protexe do norte, e na parte interior de
devandito muro está gravado en pedra:
ESTA
OBRA HIZO RA...AL POR MAN-
DADO
DE LUIS TRONCOSO DE LIRA SEÑOR
DESTA
VILLA .SM. ANO 1603
No
centro do muro hai unha composición escultórica presidida por dous escudos,
baixo os que se sitúan dúas figuras humanas espidas e no centro unha cara dun
neno que pola boca emanaba auga. Aos pés estaba antigamente un pilón que
recollía a auga que brotaba das esculturas.
 |
Imaxe de principios do século XX onde conserva o pilón ao pé das esculturas
|
 |
| Imaxe actual |
A
figura da esquerda é masculina, ten no ventre unha caveira dun carneiro, e
desgraciadamente as pernas rotas.
A
figura da dereita é feminina, a parte superior é un corpo de muller que ten os
peitos furados de onde brotaba auga que caía nunha pequena pía que estaba no
seu colo. No ventre ten unha figura que poderiamos definir como un sol
humanizado bastante encabuxado. A parte inferior da criatura simula unha serpe.
Dous escudos
presiden a composición, vistos de frente, o primeiro representa as armas de
Luis Troncoso:
 |
| Escudo de armas dos Troncoso de Lira |
Ten no centro o tronco dunha árbore que representa as armas dos
TRONCOSO, no lado esquerdo superior un brazo en alto cunha espada na man -hoxe
rota- e debaixo unha onza (animal felino
parecido a un xaguar) en posición de ataque (que simboliza aos LIRA). No
lado dereito, arriba un xadrez (armas dos SOUTOMAIOR), e abaixo un pino con
dous cordeiros pacendo que simboliza aos CORDIDO.
O segundo
escudo, representa as armas recibidas da súa muller María Falcón Méndez de
Soutomaior, ten arriba-dereita o xadrez dos SOUTOMAIOR, abaixo un falcón
apresando un paxáro, arriba-esquerda unha torre, e abaixo unha edra.
 |
| Escudo de armas dos Falcón-Méndez |
Un
terceiro escudo que hoxe se encontra ubicado fora do seu lugar primixenio
representa as armas de María Pereira e Castro, muller de Bernardino Troncoso de
Lira que viña da casa de Lapela en Monçao, Portugal: Arriba esquerda a cruz dos
PEREIRA, abaixo unha ponte sobre un río, arriba na dereita unha faixa con tres
lúas, e en cada lado enfrontados dous trepantes leóns símbolo dos BARBOSA, e
abaixo os seis roeles dos CASTRO:
 |
| Escudo dos Pereira de Castro |
O
pilón que se situaba no chan baixo ambas figuras estaba decorado con relevos de
filigranas e grandes mascaróns, hoxe xa non está na Picoña, leva 90 anos
decorando outro pazo, o de Grixó en Salvaterra que en tempos anteriores fora o Pazo dos Bugallal. Nos anos 20 do século
pasado, un fillo de Florentina Troncoso e Benito Fernández foi detido por
participar nun altercado, na “festa da O”,
efectuando varios disparos con escopeta. Como pago dos favores prestados polo
deputado e ministro Gabino Bugallal, para que mediase na liberación do seu
fillo, os Troncoso tiveron que entregarlle o pilón.
 |
| Imaxe actual do pilón. |
Antigamente
estaban situados a cada lado do pilón duas esculturas pétreas: un león e un oso
en posición erguida, que representaban ao Rei e aos Troncoso respectivamente.
 |
| Oso de A Picoña |
"SECUNDUM
IN FORTITUDINE" está escrito ao pé do oso esculpido en pedra que
representaba aos TroncOSO, “
Segundo en
poder” é dicir “
Despois do Rei o
señor son eu”, mentres que ao lado do oso estaba a escultura do león, que
representaba ao Rei. Din que o oso desafiaba ao león “
en forza me ganarás pero en astucia non me vencerás”.
 |
| Diante o poeta Ramón Cabanillas, á súa dereita Benito Fernández (marido de Florentina Troncoso Bargiela), á esquerda de Cabanillas o deputado provincial José Carrera, ao fondo José Palacios, e no centro Jaime Solá, posando baixo o Urso de A Picoña, no ano 1918 |
 |
| A mesma comitiva diante do pilón na súa ubicación orixinal |
Unha pedra do
muro está labrada cun medallón do que sobresae a metade superior dunha persoa
quen có brazo dereito sinala a seguinte inscrición:
VERA NOBILITAS
EST THEOLOGALIS
QUA CONSISTIT
YN OPERIB, FACTIS
IN SERVI TUTE ALTISIM
Que ven a
significar que “A verdadeira nobreza é a
teolóxica, que consiste en facer obras ao servizo do Altísimo”.
Pero tamén
consciente de que para exercer o poder hai que saber mantelo, o señor da Picoña
deixou gravadas sendas advertencias entre os dous escudos, para que ningúen dos
sucesores descuidase as prioridades:
EL HIJO QUE
CONSERVARE
DE SUS PADRES LA
NOBLEZA
MERECE MAYOR
GRANDEZA
DE LO QUE SI LA
GANARE
PARA PODER
CONSERVAR
TRES COSAS ES MENESTER
SAVER TENER VIRTUD
Y PODER
Y NINGUNA A DE
FALTA
Afortunadamente
a maior parte deste conxunto aínda se conserva na Picoña, grazas á oposición
dos propietarios quenes abortaron o intento de doazón por parte da corporación
do concello de Salceda na época franquista, para ser empregados como regalo a
Franco para ornamentación do seu pazo de Meirás onde foron a parar moitas pezas
arquitectónicas de outros moitos recunchos de Galicia.
Respecto á
edificación da casa pódese afirmar que no seu tempo debeu ser un dos mellores
pazos de toda Galicia que todavía hoxe, a pesar da falta de restauración,
conserva o porte e elegancia primixenia. Ben merecido ten o alcume de
Casa Grande da Picoña.
Ten dúas
torres almeadas nos extremos que lle dá un serio aspecto militar, a fachada
principal está composta por un vistoso dobre balaustre en dous niveis de
arcada, onde o soportal inferior está formado por cinco arcos de medio punto, e
a solaina no primeiro andar por sete arcos de medio punto que compoñen unha
fermosa galería orientada ao sur.
A solaina está protexida do exterior cunha
labrada balaustrada de pedra, e a parte superior desa galería está tamén
almeada con dezasete almeas en forma de vela.
As pilastras
que sustentan os arcos teñen na parte exterior cadansúa pía bautismal, que
decían representan cada un dos curatos nos que tiña representación
o señor da Picoña: Santo Tomé de
Parderrubias, Santos Xusto e Pastor de Entenza, San Bartolomé de Rebordáns,
Santiago de Malvas, San Xoán de Taborda, San Martiño de Moreira e Nosa Señora
de Arcos en Tui.
A torre do
oeste, á mais antiga, de planta cadrada está composta por tres andares e un
sótano-adega, que ten o teito abovedado en pedra, ábrense cada unha das caras
do primeiro andar cun balcón de pedra con sendos soportes petreos e baranda de
ferro. Adosada á cara norte da torre continúa unha construcción de menor
altura.
A torre do
leste está formada por baixo e dous andares, no teito está situado o
rolo xurisdicional, a torre tamén está
almeada na parte superior. Anexo continúa o inmoble cara ao norte con máis
volume edificado de menor altura, onde na parte superior tiña antigamente unha
galería cara o nacente que remata nun campanario.
 |
| Rolo xurisdicional |
 |
| Detalle do campanario |
Nas esquinas
das partes superiores evacúan as augas uns fermosos e prominentes canos de pedra.
Toda a parte mais antiga da construcción está almeada.
Agradecementos:
-Pola súas memorias a José Domínguez
Lorenzo (†) e familia,
-Por convidarme a visitar as
entrañas da "Casa Grande" a Blanca Vaqueiro,
-Pola cesión de fotografías a Eze
Alonso.
