sábado, 3 de mayo de 2025

Ano de 1126. O antigo Couto de Budiño

 

Entre os séculos XI a XV o Couto de Budiño pertenceu ao mosteiro cluniense de Budiño, sito onde hoxe está a igrexa parroquial de San Salvador. Descoñécese a data exacta da fundación do mosteiro, pero segundo afirma González Montañes sitúase a finais do século X ou comenzos do XI polos antepasados do célebre conde Gómez Núñez de Turonio. Os veciños eran daquela vasalos do mosteiro a quen pagaban rendas e quen dirixía as súas vidas, e tiña o mosteiro capacidade de nomear aos xuíces e gobernantes do Couto de Budiño.

O mosteiro de orixe familiar e seu couto asociado, foron cedidos no ano 1126 á congregación cluniacense por Gómez Núñez e seu irmán Fernando.

 

Na súa orixe foi un mosteiro familiar vinculado á casa de Celanova, segundo afirma o conde Gómez Núñez de Toroño no momento da doazón a Cluni (ano 1126): Hoc autem monasterium nos habuimus de genere et genere nostro ab ipso sui exordio, in tantum omni alio herede remoto. A falta dunha data concreta, a referencia á súa posesión desde as orixes e de xeración en xeración, supón remontarse polo menos aos tempos dos seus avós e, xa que logo, a finais do século X ou comezos do XI

(...)

O Conde do Turonio Gómez Núñez e o seu irmán doáronlle a Cluni a igrexa e mosteiro de Budiño e tamén o seu Couto.

(...)

Entre 1400 e 1434 non se conserva documentación sobre o mosteiro pero é de supor que o centro languidecería ata que en 1435, arrastrado pola crise final da congregacion cluniacense, foi suprimido como outros moitos agregándose os seus bens á Mesa Capitular de Tui e o templo convertido en igrexa parroquial.

O Mosteiro de San Salvador de Budiño e a Terra de Toroño. Julio I. González Montañés

 

A mediados do século XV o mosteiro estivo sumido nunha profunda crise, que agravada coa peste de 1348 quedou sen monxes residentes.

No ano 1435 acordouse a anexión do mosteiro ao Cabido de Tui, quen se fixo titular do cenobio e do señorío do Couto de Budiño, pasando os veciños a ser vasalos da Igrexa de Tui.

O pouco que se conserva na actualidade do antigo edificio monacal está integrado na igrexa parroquial de San Salvador.

Igrexa parroquial de San Salvador de Budiño, situada no lugar de Mosteiro


Móstrase a continuación un foro do antigo Mosteiro de Budiño feito no ano 1502 o cal está redactado en galego. A partir do século XVI o galego desapareceu do uso administrativo que foi substituido polo castelán.

 

Foro de maio de 1502

Año del # de nuestro señor Jesuchristo de mil quinientos y dos a veinte dias del mes de maio, sepan todos quantos este publico ynstrumento de aforamiento vieren que siendo en o cabildo nobo do claustro de Iglesia catedral de Tuy enclaustrado ajuntados por son de campana tangida segun que lo han de  # y costumbre Don Juan de Montes Dean, Mongue Juan Maestre Escuela, Pai Gomez tesorero, Lope de Zepeda Alonso # Lorenzo Correa, Alonso de Salina, # canonigos de dicha Yglesia de tuy en presencia de mi Jerman Perez Canonigo en a dicha Yglesia notario publico jurado da Ciudad e obispado de Tuy e notario, por quien pasan los autos capitulares de dicho Cavildo testigos hay uno escritos enton dito Cavildo por si en mome da una mesa capitular de consentimiento de dito monged Juan mestreescola terceiro da tenza do mosteiro de San Salbador de Budiño por lo dito cavildo deu e outorgou aforo e por nome de aforamento a Juan Perez labrador morador en o couto de Budiño e a su muller Catalina da Becerreira a eles ambos en uha boz e duas vezes despois deles fillo e neto e que a primeira boz nomea a segunda e a segunda a terceira e non sendo nomeadas a ditas vozes nen havendo fixo e neto que seja voz o maior que de dereito heredase seus vens, conbenia a saber a casa noba que esta dentro do ferral do mosteiro de Bodiño a hos ope como ba, y entre otar e na adega aparte de unha parta de longo a longo con heredade do dito mosteiro e da outra parte entre porta junto da qual e say con mas portas para a dito curral con suas cortes entradas e saidas e con esto le aforaron mais a viña que esta tras as casas con suas nogueiras que chaman a viña da Almoiña que siera des homes de cabada e o campo da Vesada que esta junto con a viña e a heredad da Moreira con sua saida para o monte como ba a dar en a fonte da Trapa e parte con outra heredad que trajo Juan da Costa e dos tallos de viña ahun outeiro con hereade que en textar en a dita viña e ben en textar en eyra do mosteiro como vay valada e circundada sobre si esta heredade da Sandiña como vay valada e circundada sobre si (...)

Registro de Executorias, Caixa 3406.31 Arquivo da Real Chancilleria de Valladolid.

 

Do ano 1530 data a demarcación da xurisdicción de Budiño que mandou facer o Bispo de Tui, para coñecer o alcance das propiedades que tiñan no Couto que pertenceran ao Mosteiro de Budiño. Cítase que o Cabido tiña nese couto “tronco e cadena” que viña a ser unha especie de ‘rolo’ onde se amarraba ao reo como castigo, e dito poste estaba situado onde a ermida de San Antón no barrio do Casal. Dita capela aínda existe hoxe, pero é coñecida como capela de San Brais porque é a festividade que se celebra nela, aínda que o titular é San Antón de Padua:

 

En el lugar de Vitutareira Coto e Jurisdicion del Monasterio de San Salbador de Budiño a nueve dias del mes de Febrero de ano de mil e quinientos e treinta anos pareció Gonzalo Alonso Canonigo e Tenenciero del Monasterio de San Salbador de Budiño e presentó una Provisión del Muy Reverendo e Manifico Señor Don Diego de Abellaneda Obispo de Tuy e Señor de la dicha Ciudad delante Fernando da Bezarreyra Juez del dicho Coto con la qual Provision requirió por quanto el queria apear en nombre de los Señores Dean e Cavildo de la Yglesia de Tuy el dicho coto por donde partia con las otras Jurisdiciones circun vecinas e ansi mismo quería saber los vienes, casares y heredades, e viñas, e Devesas e Castañales e Montadegos que se incluyan y estan dentro en el dicho Coto que son e pertenezen a los dichos Señores Dean e Cavildo, et declararlos y saver por donde ban y estan y con quien parten e deviden e para saver de todo ello la verdad le requeri me nombrase Apeadores e les diese Juramento que socargo del dicho Juramento y conforme a la dicha Provision de su señoria declarasen e apeasen los dichos vienes que perteneciesen al dicho Monesterio de Budiño:

E bisto por el dicho Juan de Bezerreyra Juez el requerimiento fecho por el dicho Gregorio Alonso Canonigo e Tenenciero y la Provison del Señor Obispo la qual dijo que la ovedecia e que estava prestes hazer Justicia:

y luego encontenente le nombró por Bedranos e Apeadores a Juan da Vila, y a Estebo da Vila su Hermano e a Pedro Çapatero, e Juan Perez de Bitureira e Juan Capatero a los quales dió Juramento sobre una señal de Cruz e a los Santos quatro ebangelios y echandoles la confesion del dicho juramento cada uno de ellos dijo si Juro Amen Testigos que estavan presentes al dicho Juramento Lope Martinez e Francisco Cabuin Criados del dicho Canonigo Gonzalo Alonso e Bartolome do Sil, vecino del dicho coto e otros:

Y luego los dichos apeadores socargo del dicho Juramento dijeron e declararon que del tiempo que se acordaban han visto e que ansi mismo lo havian vivido e morado en el dicho Coto de Budiño e que el dicho Coto de Budiño partia e se apartaba con Jurisdicion del Señor Obispo de Tuy comenzando al Padron e Marco de monte Couto e de halli al Porto dorvenlle e de halli a la Aguieyra e como bai dar al Padron do Couto e de halli al Padron que está sobre boca pandal e a Pedra Aguda e de halli al Otero de Alfinal fiala, y de halli a la Fonto de Cudres e de halli al Otero dos Porros e de halli a las Pedras de edrales e de halli a la Pena da Costayra e de halli ao Marco do Couto Darmada e de halli a entrambas sorelle e de halli parte con Jurisdicion Real a Veiga de Lucia e de halli a Marco do Couto que está junto al Camino Real que ba para Santiago e de halli al Porto de Payo Perez e ban por lo Esteiro bello a dar ao Rio do Louro e de halli al Padron que usa sobre Quintela e de halli a los Marcos de Afornal e de halli como ba dar al Padron e Marco do Moutouto e feneze desde el meneon hasta a Apeacion:

E dijeron que todos los montes incultos son e pertenezen al Monesterio de San Salbador de Budiño segun que se incluyen e son sitios dentro del dicho Coto salbo que desde quatro o cinco años a estar parte se movio Pleyto entre el Cavildo de Tuy e Juan da Bouza sobre los Montes de Bouzapanda e Dosén e andubo Pleyto entre ellos e deron asento e se conzertaron en que con cierta parte que havia de quedar con Juan da Bouza e la parte que havia de quedar con el Cavildo pusieron Marcos e divisiones e que con esto se acabó el Pleyto e diferencias entre ellos e que todos los demas Montes que estan y se incluyen dentro del dicho Coto son e pertenezen al dicho Monesterio de San Salbador de Budiño e paga la razon dellos e Aforandolos como cosa propia del dicho Monesterio e que ansi mismo vieron que la Jurisdicion del dicho Coto es e perteneze al dicho Cavildo por razon de dicho Monesterio e del tiempo de su acordanza siempre vieron Tronco e Cadena en el dicho Coto e Juez posto por el Cavildo e Tenenciero en su nombre e Ministro que sirva en la Audiencia e mas que acordan estar un Poste junto a la Hermita de Santo Antonio e que esto no fue amovido, ni quitado por ninguna persona, e ansi mesmo pone el dicho Tenenciero en nombre del dicho Cavildo Mayordomo en el dicho Coto el qual egecuta todas los mandamientos e penas postas por el dicho Juez e Tenenciero e Cita y Emplaza los dichos vasallos para delante dicho Juez e Tenenciero y ansi mismo el dicho Tenenciero lleva los Mostrencos, y Bentadizos que se hallan en dicho Coto e nombre del dicho Cavildo, y que todos los vasallos que ai en el dicho Coto pagan al dicho Cavildo y Tenenciero por razon de Señorio un carro de leña y de la era del Tenenciero un carro de paja, que el Juez se elige con el parezer de los Hombres buenos del dicho Coto de Budiño

Y despues desto en el Coto de Budiño a doze dias del mes de Abril de mil e quinientos e treinta años pareció Gonzalo Alonso Canonigo y Tenenciero suso dicho estando presente Fernando de Bezerreyra Juez del dicho Coto e dijo que havia apeado todos los casares y heredades y viñas Sotos y Devesas y Montazgos pertenecientes al dicho Monesterio y San Salbador de Budiño ansi los que estan en el dicho Coto como los que estan fuera del y tenia acavado el dicho Apeo e que el quiere apear por donde la parte la dicha feligresia del dicho Monasterio y de con la de Santo Estevo, y de las otras circunbecinas, y que para que se supiese la verdad que el nombraba por Bedranos a Estevo da Vila y ansi mismo nombraba al dicho Juez y le requeria para que les diese juramento para que conforme a el digan y declaren los Limites y Demarcaciones y luego el dicho Juez les dió Juramento sobre una Señal de Cruz los quales y cada uno de ellos dijo si Juro Amen Testigos que estaban presentes al ber jurar Lorenzo Capatero Alfayate y Bastian Fernandez e otros:

Digeron y declararon que la feligresia de San Salbador de Budiño partia y se dividia con la de Santo Estevo de Outeyro de Consello a Fonte de Pipe e por la Veiga a vaixo a o dereito a dar ao Moin das Pedras que estan dentro de la dicha Heredad e de halli polo Arrabalde do Castro a dar a Ponte da Zerdeyra e de halli a o dereito a dar o Marco que está entre a Heredade do Mosteyro que al presente trahe Albaro do Souto e con Outeyro que es de Juan da Bouza e de halli ba a dar a Pedra do Apregoar e de halli ao dereito ao Marco do Rial, e de halli polo regueiro a vaixo polo dereito a dar ao Sobreyro do Pombal e de halli ao Sobreyro do Zerquedo, e de halli ao Rio Tinto donde feneze la dicha Demarcacion e que con la feligresia de Santa Baya Atios, y a la de San Tomé de Parderubias y San Jurjo que quanto bá el dicho Coto de Budiño tanto alcanza la dicha feligresia e que es ansi verdad por lo Juramento que fecho havian + eyó Juan da Vila Clerigo de la Diocis y Obispado de Tuy e Notario publico jurado por la autoridad apostolica e Notario en el dicho Coto de Budiño por los reverendos Señores Dean e Cavildo a todo lo sobredicho presente fuy en uno con los dichos Testigos estando presentes el dicho Fernando da Bezerreyra Juez a todo lo sobre dicho y segun y de la manera que por delante mi pasó lo escrebi por mi propia mano bien y fielmente e por ende a qui mi sino e nombre acostumbrados puse. En testimonio de verdad rogado y requerido lo qual bá todo originalmente en esta nueve ojas de Papel: Juan da Vila Clerigo y Notario.

Capela de San Brais

 

Cita Julio González Montañés na súa obra sobre o mosteiro de Budiño que nun documento do ano 1142 de ratificación da doazón do mosteiro que o conde Gómez Núñez fixo á orde de Cluni, dábase a coñecer os límites territoriais do couto, que dí:

 

... comitis Gomes, quando illud possidebat, cautavi: per illum videlicet locum, quo cum cauto Tude dividitur; inde vero sicut dividitur cum cauto Atelie, et transit per cacumen de la Conforcada; inde per Pennam Vulturariam, et per montem Sculque, et per Petram Capre; inde sicut venit ad prenominatum fluvium Lauri.

 

Comprendía o sector oriental do val do río Louro delimitado ao norte polo couto de Atelie (a actual parroquia de Atios) e ao sur polo de Tui. Polo oeste o límite estaba no río Louro e polo leste nos cumes da pequena serra que se estende desde o alto do Confurco ao norte ata o de Montecelo ao sur, alcanzando a súa máxima altitude no Faro de Budiño, a Pennam Vulturariam. Dese nome derivou o topónimo do barrio que se sitúa na súa ladeira, hoxe coñecido como Vitureira.

As parroquias de San Salvador e San Estevo de Budiño, (para diferencialas tamén se denominaban Budiño de Arriba e Budiño de Abaixo respectivamente) formaban desde entón un Couto de señorío eclesiástico pertencente ao Cabido da Catedral de Tui. No ano 1753 segundo consta no Catastro de Ensenada era o Cabido quen nomeaba o xuíz para ambas parroquias, e os veciños rendían vasalaxe ao citado cabido. No gobernativo e político dependía de Santa María de Salceda que era cabeza do partido xudicial Terras de Entenza.

Respostas segunda e vixésima oitava do interrogatorio do Catastro de Ensenada correspondente a San Estevo de Budiño:

 

Al segundo capítulo dixeron que dicho Coto no es de Realengo, si de señorio perteneciente al Cavildo Eclesiastico de la Ciudad de Tuy a quien le pagan cada vecino de los demas posibles de dicho Coto cinco reales y medio de vellon, y los que no lo son tanto y las viudas la metad solamente de dichos cinco reales y medio por razon de vasallaje cuios derechos ascenderan anualmente a ducientos y cinquenta reales vellon, y no saven tenga otros derechos y responden.

 

Al capitulo veinte y ocho dixeron que en este dicho Coto no ai empleo alguno enajenado, ni otras rentas que pertenezcan a S.M. a excepsion del oficio de Juez que este le provee el citado Cavildo Eclesiastico de Tuy, no saben el titulo que para ello tenga, y se remiten al que presentare y responden.

 

Respostas correspondentes a San Salvador de Budiño:

 

Al segundo capítulo dixeron que dicho Coto no es de Realengo si de señorio perteneciente al Cavildo Eclesiastico de la Ciudad de Tuy a quien le pagan cada vecino de los demas posibles del referido Coto cinco reales y medio de vellon, y los que no lo son tanto y las viudas la metad solamente de dichos cinco reales y medio por razon de vasallaje cuios derechos ascenderan anualmente a sietecientos reales vellon, y no saven tenga otros derechos y responden.

 

Al capitulo veinte y ocho dixeron que en este dicho Coto no ai empleo alguno enagenado ni otras rentas que pertenezcan a S.M. a expresion del oficio de Juez que este le provee el citado Cavildo Eclesiastico de Tuy, no saben el titulo que para ello tenga, y se remiten al que presentare y responden.

 

No ano 1760 era xuíz do Couto don Pedro Davila Salgado veciño de San Salvador de Budiño, quen cobraba 75 reais da parroquia de San Salvador e 50 reais pola de San Estevo. Acompañábano na xestión Lorenzo da Vila Balladares e Pedro de Alén, como rexedor e ministro respectivamente, na parroquia de San Estevo, mentras que na de San Salvador estaba representada por Blas Pérez como Procurador Xeral e Telmo Alonso como ministro e carceleiro.

Con todo, a principios da década dos 70 do século XVIII os veciños de Budiño iniciaron un preito contra o Cabido da Catedral de Tui que exercía nel a xurisdicción de señorío e vasalaxe, reivindicando que a xurisdición pasase a ser de Reguengo[1], é dicir, que deixasen de ser vasalos da Catedral de Tui, e pasaren a depender directamente do Rei.



[1] Arquivo Histórico Nacional. Consejos 31.446 Preito entre o procurador síndico do Coto de Budiño contra o cabido e deán da catedral de Tui, sobre incorporación á Coroa do señorío, vasalaxe e xurisdición do Coto de Budiño


Alentados polo éxito do retracto que fixeron dous séculos antes os veciños de Santa María e San Xurxo de Salceda, acudiron ao Consello de Castela solicitando o tanteo da xurisdición e a súa incorporación a reguengo.

O Cabido de Tui aportóu como título lexítimo para xustificación da propiedade da xurisdición, unha Bula Papal de Eugenio IV, do 28 de maio de 1435, na que autorizou a extinción do monasterio de Budiño, a causa da pobreza e os síntomas de relaxación na vida dos monxes, e a adscrición dos seus bens á Igrexa de Tui.

A pesar da dúbida de se dito título trasladaba a propiedade dos bens e rendas territoriais do mosteiro pero non a xurisdicción, o Consello de Castela, baseándose na posesión inmemorial como principal argumento -porque tampouco o extinto mosteiro poseía título da xurisdicción-, fallou en sentencia de 1782 a favor do Cabido de Tui. Foi confirmada a sentenza en apelación en 1798, polo que os veciños do Couto de Budiño seguiron sendo vasalos do Cabido Catedralicio de Tui ata o final do Antigo Réxime.

A singularidade que si conservaron os veciños do Couto foi a capacidade de nomear o xuíz e rexedores entre os propios veciños, pero dependentes ambas parroquias no ámbito governativo e político do partido xudicial de Salceda.

No ano 1852 fai unha descrición da parroquia o historiador de Tui Francisco Avila y La Cueva:

 

A mediados del siglo 13 ya mencionaban esta parroquia con el mismo nombre que hoy retiene. Reconoce por Patrono tutelar al Proto Martir San Esteban cuya fiesta se la tienen en su dia propio 26 de Diciembre. Habitanla 48 vecinos que se hallan sugetos por lo contencioso al Juez de San Salvador de Budiño, y por lo politico y gobernativo al de Salceda. Valen sus diezmos por un quinquenio 9.000 reales, que insolidum lleba el Parroco: el que tiene buena Casa Rectoral, y lugar conjunto á ella de llebar en semiente 28 ferrados de pan, ademas percibe de renta anual 24 ferrados de centeno y 48 de maiz. La Fabrica de la Yglesia no cobra cosa alguna. Este curato es de presentacion Real y Ordinaria. Dista de Tuy una legua corta.

Historia Civil y Eclesiástica de la Ciudad de Tuy y su Obispado. Francisco Ávila y La Cueva.


Igrexa parroquial de San Salvador de Budiño. Detalle da confluencia das partes construtivas novas e as que se mantiveron do antigo mosteiro