Entre os séculos XI a XV o Couto
de Budiño pertenceu ao mosteiro cluniense de Budiño, sito onde hoxe está a
igrexa parroquial de San Salvador. Descoñécese a data exacta da fundación do
mosteiro, pero segundo afirma González
Montañes sitúase a finais do século X ou comenzos do XI polos antepasados
do célebre conde Gómez Núñez de Turonio. Os veciños eran daquela vasalos do
mosteiro a quen pagaban rendas e quen dirixía as súas vidas, e tiña o mosteiro
capacidade de nomear aos xuíces e gobernantes do Couto de Budiño.
O mosteiro de orixe familiar e
seu couto asociado, foron cedidos no ano 1126 á congregación cluniacense por
Gómez Núñez e seu irmán Fernando.
Na súa
orixe foi un mosteiro familiar vinculado á casa de Celanova, segundo afirma o
conde Gómez Núñez de Toroño no momento da doazón a Cluni (ano 1126): Hoc autem
monasterium nos habuimus de genere et genere nostro ab ipso sui exordio, in
tantum omni alio herede remoto. A falta dunha data concreta, a referencia á súa
posesión desde as orixes e de xeración en xeración, supón remontarse polo menos
aos tempos dos seus avós e, xa que logo, a finais do século X ou comezos do XI
(...)
O
Conde do Turonio Gómez Núñez e o seu irmán doáronlle a Cluni a igrexa e
mosteiro de Budiño e tamén o seu Couto.
(...)
Entre
1400 e 1434 non se conserva documentación sobre o mosteiro pero é de supor que
o centro languidecería ata que en 1435, arrastrado pola crise final da
congregacion cluniacense, foi suprimido como outros moitos agregándose os seus
bens á Mesa Capitular de Tui e o templo convertido en igrexa parroquial.
O Mosteiro de San Salvador de
Budiño e a Terra de Toroño. Julio I. González Montañés
A mediados do século XV o
mosteiro estivo sumido nunha profunda crise, que agravada coa peste de 1348
quedou sen monxes residentes.
No ano 1435 acordouse a
anexión do mosteiro ao Cabido de Tui, quen se fixo titular do cenobio e do
señorío do Couto de Budiño, pasando os veciños a ser vasalos da Igrexa de Tui.
O pouco que se conserva na
actualidade do antigo edificio monacal está integrado na igrexa parroquial de
San Salvador.
![]() |
Igrexa parroquial de San Salvador de Budiño, situada no lugar de Mosteiro |
Móstrase a continuación un foro do antigo Mosteiro de Budiño feito no ano 1502 o cal está redactado en galego. A partir do século XVI o galego desapareceu do uso administrativo que foi substituido polo castelán.
Foro
de maio de 1502
Año
del # de nuestro señor Jesuchristo de mil quinientos y dos a veinte dias del
mes de maio, sepan todos quantos este publico ynstrumento de aforamiento vieren
que siendo en o cabildo nobo do claustro de Iglesia catedral de Tuy
enclaustrado ajuntados por son de campana tangida segun que lo han de # y costumbre Don Juan de Montes Dean, Mongue
Juan Maestre Escuela, Pai Gomez tesorero, Lope de Zepeda Alonso # Lorenzo
Correa, Alonso de Salina, # canonigos de dicha Yglesia de tuy en presencia de
mi Jerman Perez Canonigo en a dicha Yglesia notario publico jurado da Ciudad e
obispado de Tuy e notario, por quien pasan los autos capitulares de dicho
Cavildo testigos hay uno escritos enton dito Cavildo por si en mome da una mesa
capitular de consentimiento de dito monged Juan mestreescola terceiro da
tenza do mosteiro de San Salbador de Budiño por lo dito cavildo deu e
outorgou aforo e por nome de aforamento a Juan Perez labrador morador en o
couto de Budiño e a su muller Catalina da Becerreira a eles ambos en uha
boz e duas vezes despois deles fillo e neto e que a primeira boz nomea a
segunda e a segunda a terceira e non sendo nomeadas a ditas vozes nen havendo
fixo e neto que seja voz o maior que de dereito heredase seus vens, conbenia a
saber a casa noba que esta dentro do ferral do mosteiro de Bodiño a hos
ope como ba, y entre otar e na adega aparte de unha parta de longo a longo con
heredade do dito mosteiro e da outra parte entre porta junto da qual e say con
mas portas para a dito curral con suas cortes entradas e saidas e con esto le
aforaron mais a viña que esta tras as casas con suas nogueiras que chaman a
viña da Almoiña que siera des homes de cabada e o campo da Vesada que esta
junto con a viña e a heredad da Moreira con sua saida para o monte como ba a
dar en a fonte da Trapa e parte con outra heredad que trajo Juan da Costa e dos
tallos de viña ahun outeiro con hereade que en textar en a dita viña e ben en
textar en eyra do mosteiro como vay valada e circundada sobre si esta heredade
da Sandiña como vay valada e circundada sobre si (...)
Registro de Executorias, Caixa 3406.31
Arquivo da Real Chancilleria de Valladolid.
Do ano 1530 data a demarcación
da xurisdicción de Budiño que mandou facer o Bispo de Tui, para coñecer o
alcance das propiedades que tiñan no Couto que pertenceran ao Mosteiro de
Budiño. Cítase que o Cabido tiña nese couto “tronco e cadena” que viña a ser
unha especie de ‘rolo’ onde se amarraba ao reo como castigo, e dito poste
estaba situado onde a ermida de San Antón no barrio do Casal. Dita capela aínda
existe hoxe, pero é coñecida como capela de San Brais porque é a festividade
que se celebra nela, aínda que o titular é San Antón de Padua:
En el
lugar de Vitutareira Coto e Jurisdicion del Monasterio de San Salbador de
Budiño a nueve dias del mes de Febrero de ano de mil e quinientos e
treinta anos pareció Gonzalo Alonso Canonigo e Tenenciero del Monasterio de
San Salbador de Budiño e presentó una Provisión del Muy Reverendo e Manifico
Señor Don Diego de Abellaneda Obispo de Tuy e Señor de la dicha Ciudad delante
Fernando da Bezarreyra Juez del dicho Coto con la qual Provision requirió por
quanto el queria apear en nombre de los Señores Dean e Cavildo de la Yglesia
de Tuy el dicho coto por donde partia con las otras Jurisdiciones circun
vecinas e ansi mismo quería saber los vienes, casares y heredades, e viñas, e
Devesas e Castañales e Montadegos que se incluyan y estan dentro en el dicho
Coto que son e pertenezen a los dichos Señores Dean e Cavildo, et declararlos y
saver por donde ban y estan y con quien parten e deviden e para saver de todo
ello la verdad le requeri me nombrase Apeadores e les diese Juramento que
socargo del dicho Juramento y conforme a la dicha Provision de su señoria declarasen
e apeasen los dichos vienes que perteneciesen al dicho Monesterio de Budiño:
E
bisto por el dicho Juan de Bezerreyra Juez el requerimiento fecho por el dicho
Gregorio Alonso Canonigo e Tenenciero y la Provison del Señor Obispo la qual
dijo que la ovedecia e que estava prestes hazer Justicia:
y
luego encontenente le nombró por Bedranos e Apeadores a Juan da Vila, y a Estebo
da Vila su Hermano e a Pedro Çapatero, e Juan Perez de Bitureira e Juan
Capatero a los quales dió Juramento sobre una señal de Cruz e a los Santos
quatro ebangelios y echandoles la confesion del dicho juramento cada uno de
ellos dijo si Juro Amen Testigos que estavan presentes al dicho Juramento Lope
Martinez e Francisco Cabuin Criados del dicho Canonigo Gonzalo Alonso e
Bartolome do Sil, vecino del dicho coto e otros:
Y
luego los dichos apeadores socargo del dicho Juramento dijeron e declararon que
del tiempo que se acordaban han visto e que ansi mismo lo havian vivido e
morado en el dicho Coto de Budiño e que el dicho Coto de Budiño partia e se
apartaba con Jurisdicion del Señor Obispo de Tuy comenzando al Padron e Marco
de monte Couto e de halli al Porto dorvenlle e de halli a la Aguieyra e como
bai dar al Padron do Couto e de halli al Padron que está sobre boca pandal e a
Pedra Aguda e de halli al Otero de Alfinal fiala, y de halli a la Fonto de
Cudres e de halli al Otero dos Porros e de halli a las Pedras de edrales e de
halli a la Pena da Costayra e de halli ao Marco do Couto Darmada e de halli a
entrambas sorelle e de halli parte con Jurisdicion Real a Veiga de Lucia e de
halli a Marco do Couto que está junto al Camino Real que ba para Santiago e de
halli al Porto de Payo Perez e ban por lo Esteiro bello a dar ao Rio do Louro e
de halli al Padron que usa sobre Quintela e de halli a los Marcos de Afornal e
de halli como ba dar al Padron e Marco do Moutouto e feneze desde el meneon
hasta a Apeacion:
E
dijeron que todos los montes incultos son e pertenezen al Monesterio de San
Salbador de Budiño segun que se incluyen e son sitios dentro del dicho Coto
salbo que desde quatro o cinco años a estar parte se movio Pleyto entre el
Cavildo de Tuy e Juan da Bouza sobre los Montes de Bouzapanda e Dosén e andubo
Pleyto entre ellos e deron asento e se conzertaron en que con cierta parte que
havia de quedar con Juan da Bouza e la parte que havia de quedar con el Cavildo
pusieron Marcos e divisiones e que con esto se acabó el Pleyto e diferencias
entre ellos e que todos los demas Montes que estan y se incluyen dentro del
dicho Coto son e pertenezen al dicho Monesterio de San Salbador de Budiño e
paga la razon dellos e Aforandolos como cosa propia del dicho Monesterio e
que ansi mismo vieron que la
Jurisdicion del dicho Coto es e perteneze al dicho Cavildo por razon de dicho
Monesterio e del tiempo de su acordanza siempre vieron Tronco e Cadena en el
dicho Coto e Juez posto por el Cavildo e Tenenciero en su nombre e Ministro
que sirva en la Audiencia
e mas que acordan estar un Poste junto a la Hermita de Santo Antonio e que
esto no fue amovido, ni quitado por ninguna persona, e ansi mesmo pone el dicho
Tenenciero en nombre del dicho Cavildo Mayordomo en el dicho Coto el qual
egecuta todas los mandamientos e penas postas por el dicho Juez e Tenenciero e
Cita y Emplaza los dichos vasallos para delante dicho Juez e Tenenciero y ansi
mismo el dicho Tenenciero lleva los Mostrencos, y Bentadizos que se hallan en
dicho Coto e nombre del dicho Cavildo, y que todos los vasallos que ai en el
dicho Coto pagan al dicho Cavildo y Tenenciero por razon de Señorio un carro de
leña y de la era del Tenenciero un carro de paja, que el Juez se elige con el
parezer de los Hombres buenos del dicho Coto de Budiño –
Y
despues desto en el Coto de Budiño a doze dias del mes de Abril de mil e
quinientos e treinta años pareció Gonzalo Alonso Canonigo y Tenenciero suso
dicho estando presente Fernando de Bezerreyra Juez del dicho Coto e dijo que
havia apeado todos los casares y heredades y viñas Sotos y Devesas y Montazgos
pertenecientes al dicho Monesterio y San Salbador de Budiño ansi los que estan
en el dicho Coto como los que estan fuera del y tenia acavado el dicho Apeo e
que el quiere apear por donde la parte la dicha feligresia del dicho Monasterio
y de con la de Santo Estevo, y de las otras circunbecinas, y que para que se
supiese la verdad que el nombraba por Bedranos a Estevo da Vila y ansi mismo
nombraba al dicho Juez y le requeria para que les diese juramento para que
conforme a el digan y declaren los Limites y Demarcaciones y luego el dicho
Juez les dió Juramento sobre una Señal de Cruz los quales y cada uno de ellos
dijo si Juro Amen Testigos que estaban presentes al ber jurar Lorenzo Capatero
Alfayate y Bastian Fernandez e otros:
Digeron
y declararon que la feligresia de San Salbador de Budiño partia y se dividia
con la de Santo Estevo de Outeyro de Consello a Fonte de Pipe e por la Veiga a
vaixo a o dereito a dar ao Moin das Pedras que estan dentro de la dicha Heredad
e de halli polo Arrabalde do Castro a dar a Ponte da Zerdeyra e de halli a o
dereito a dar o Marco que está entre a Heredade do Mosteyro que al presente
trahe Albaro do Souto e con Outeyro que es de Juan da Bouza e de halli ba a dar
a Pedra do Apregoar e de halli ao dereito ao Marco do Rial, e de halli polo
regueiro a vaixo polo dereito a dar ao Sobreyro do Pombal e de halli ao
Sobreyro do Zerquedo, e de halli ao Rio Tinto donde feneze la dicha Demarcacion
e que con la feligresia de Santa Baya Atios, y a la de San Tomé de Parderubias
y San Jurjo que quanto bá el dicho Coto de Budiño tanto alcanza la dicha
feligresia e que es ansi verdad por lo Juramento que fecho havian + eyó Juan da
Vila Clerigo de la Diocis y Obispado de Tuy e Notario publico jurado por la
autoridad apostolica e Notario en el dicho Coto de Budiño por los reverendos
Señores Dean e Cavildo a todo lo sobredicho presente fuy en uno con los dichos
Testigos estando presentes el dicho Fernando da Bezerreyra Juez a todo lo sobre
dicho y segun y de la manera que por delante mi pasó lo escrebi por mi propia
mano bien y fielmente e por ende a qui mi sino e nombre acostumbrados puse. En
testimonio de verdad rogado y requerido lo qual bá todo originalmente en esta
nueve ojas de Papel: Juan da Vila Clerigo y Notario.
Cita Julio González Montañés na súa obra sobre o mosteiro de Budiño que nun documento do ano 1142 de ratificación da doazón do mosteiro que o conde Gómez Núñez fixo á orde de Cluni, dábase a coñecer os límites territoriais do couto, que dí:
...
comitis Gomes, quando illud possidebat, cautavi: per illum videlicet locum, quo
cum cauto Tude dividitur; inde vero
sicut dividitur cum cauto Atelie, et
transit per cacumen de la Conforcada;
inde per Pennam Vulturariam, et per
montem Sculque, et per Petram Capre; inde sicut venit ad
prenominatum fluvium Lauri.
Comprendía o sector oriental
do val do río Louro delimitado ao norte polo couto de Atelie (a actual
parroquia de Atios) e ao sur polo de Tui. Polo oeste o límite estaba no río
Louro e polo leste nos cumes da pequena serra que se estende desde o alto do Confurco
ao norte ata o de Montecelo ao sur, alcanzando a súa máxima altitude no Faro de
Budiño, a Pennam Vulturariam. Dese
nome derivou o topónimo do barrio que se sitúa na súa ladeira, hoxe coñecido
como Vitureira.
As parroquias de San Salvador
e San Estevo de Budiño, (para diferencialas tamén se denominaban Budiño de
Arriba e Budiño de Abaixo respectivamente) formaban desde entón un Couto de
señorío eclesiástico pertencente ao Cabido da Catedral de Tui. No ano 1753
segundo consta no Catastro de Ensenada era o Cabido quen nomeaba o xuíz para
ambas parroquias, e os veciños rendían vasalaxe ao citado cabido. No gobernativo
e político dependía de Santa María de Salceda que era cabeza do partido
xudicial Terras de Entenza.
Respostas segunda e vixésima oitava
do interrogatorio do Catastro de Ensenada correspondente a San Estevo de Budiño:
Al
segundo capítulo dixeron que dicho Coto no es de Realengo, si de señorio
perteneciente al Cavildo Eclesiastico de la Ciudad de Tuy a quien le pagan
cada vecino de los demas posibles de dicho Coto cinco reales y medio de
vellon, y los que no lo son tanto y las viudas la metad solamente de dichos
cinco reales y medio por razon de vasallaje cuios derechos ascenderan
anualmente a ducientos y cinquenta reales vellon, y no saven tenga otros
derechos y responden.
Al
capitulo veinte y ocho dixeron que en este dicho Coto no ai empleo alguno
enajenado, ni otras rentas que pertenezcan a S.M. a excepsion del oficio de
Juez que este le provee el citado Cavildo Eclesiastico de Tuy, no saben el
titulo que para ello tenga, y se remiten al que presentare y responden.
Respostas correspondentes a
San Salvador de Budiño:
Al
segundo capítulo dixeron que dicho Coto no es de Realengo si de señorio
perteneciente al Cavildo Eclesiastico de la Ciudad de Tuy a quien le pagan
cada vecino de los demas posibles del referido Coto cinco reales y medio de
vellon, y los que no lo son tanto y las viudas la metad solamente de dichos
cinco reales y medio por razon de vasallaje cuios derechos ascenderan
anualmente a sietecientos reales vellon, y no saven tenga otros derechos y
responden.
Al
capitulo veinte y ocho dixeron que en este dicho Coto no ai empleo alguno
enagenado ni otras rentas que pertenezcan a S.M. a expresion del oficio de
Juez que este le provee el citado Cavildo Eclesiastico de Tuy, no saben el
titulo que para ello tenga, y se remiten al que presentare y responden.
No ano 1760 era xuíz do Couto
don Pedro Davila Salgado veciño de
San Salvador de Budiño, quen cobraba 75 reais da parroquia de San Salvador e 50
reais pola de San Estevo. Acompañábano na xestión Lorenzo da Vila Balladares
e Pedro de Alén, como rexedor
e ministro respectivamente, na
parroquia de San Estevo, mentras que na de San Salvador estaba representada por
Blas Pérez como Procurador Xeral
e Telmo Alonso como ministro e
carceleiro.
Con todo, a principios da
década dos 70 do século XVIII os veciños de Budiño iniciaron un preito contra o
Cabido da Catedral de Tui que exercía nel a xurisdicción de señorío e vasalaxe,
reivindicando que a xurisdición pasase a ser de Reguengo[1], é dicir, que deixasen de ser vasalos da Catedral de Tui, e pasaren a depender
directamente do Rei.
[1] Arquivo Histórico Nacional. Consejos 31.446 Preito entre o procurador síndico do Coto de Budiño contra o cabido e deán da catedral de Tui, sobre incorporación á Coroa do señorío, vasalaxe e xurisdición do Coto de Budiño
Alentados polo éxito do
retracto que fixeron dous séculos antes os veciños de Santa María e San Xurxo
de Salceda, acudiron ao Consello de
Castela solicitando o tanteo da xurisdición e a súa incorporación a
reguengo.
O Cabido de Tui aportóu como
título lexítimo para xustificación da propiedade da xurisdición, unha Bula
Papal de Eugenio IV, do 28 de maio de 1435, na que autorizou a extinción do
monasterio de Budiño, a causa da pobreza
e os síntomas de relaxación na vida dos monxes, e a adscrición dos seus
bens á Igrexa de Tui.
A pesar da dúbida de se dito
título trasladaba a propiedade dos bens e rendas territoriais do mosteiro pero
non a xurisdicción, o Consello de Castela,
baseándose na posesión inmemorial como principal argumento -porque tampouco o
extinto mosteiro poseía título da xurisdicción-, fallou en sentencia de 1782 a
favor do Cabido de Tui. Foi confirmada a sentenza en apelación en 1798, polo
que os veciños do Couto de Budiño seguiron sendo vasalos do Cabido Catedralicio
de Tui ata o final do Antigo Réxime.
A singularidade que si
conservaron os veciños do Couto foi a capacidade de nomear o xuíz e rexedores
entre os propios veciños, pero dependentes ambas parroquias no ámbito
governativo e político do partido xudicial de Salceda.
No ano 1852 fai unha
descrición da parroquia o historiador de Tui Francisco Avila y La Cueva:
A
mediados del siglo 13 ya mencionaban esta parroquia con el mismo nombre que hoy
retiene. Reconoce por Patrono tutelar al Proto Martir San Esteban cuya fiesta
se la tienen en su dia propio 26 de Diciembre. Habitanla 48 vecinos que se
hallan sugetos por lo contencioso al Juez de San Salvador de Budiño, y por lo
politico y gobernativo al de Salceda. Valen sus diezmos por un quinquenio 9.000
reales, que insolidum lleba el Parroco: el que tiene buena Casa Rectoral, y
lugar conjunto á ella de llebar en semiente 28 ferrados de pan, ademas percibe
de renta anual 24 ferrados de centeno y 48 de maiz. La Fabrica de la Yglesia no
cobra cosa alguna. Este curato es de presentacion Real y Ordinaria. Dista de
Tuy una legua corta.
Historia Civil y Eclesiástica de la Ciudad
de Tuy y su Obispado. Francisco Ávila y La Cueva.
![]() |
Igrexa parroquial de San Salvador de Budiño. Detalle da confluencia das partes construtivas novas e as que se mantiveron do antigo mosteiro |